W dniu 23.06.2020 r. podpisana i opublikowana w Dzienniku Ustaw (poz. 1086) została tzw. Tarcza 4.0 – czyli ustawa z dnia 19.06.2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19.

Ustawodawca w przepisach Tarczy 4.0 – pomimo że nazwa ustawy na to nie wskazuje – przemycił szereg zmian dotychczasowych przepisów prawa karnego materialnego, jak i procedury karnej. Szerokim echem wśród przedstawicieli środowiska prawniczego odbiły się przede wszystkim te regulacje, które de facto oznaczają zaostrzenie polityki karnej, znosząc priorytet kary wolnościowej nad karą izolacyjną, a w dalszej kolejności zaostrzając odpowiedzialność za szereg występków. I choć przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości odnosząc się do tego typu ocen zaprzeczają – twierdząc, że jest to jedynie „modyfikacja fragmentów Kodeksu karnego” – to warte odnotowania jest uzasadnienie zmian, w którym wskazuje się na konieczność odwrócenia „trendu” wymierzania zbyt niskich wyroków oraz uniemożliwienia sądom zbyt częstego sięgania po karę grzywny.

Poniższe uwagi stanowią część I opracowania, która odnosi się wyłącznie do zmian w Kodeksie karnym. W kolejnej części II zostaną omówione zmiany dotyczące procedury karnej, tj. Kodeksu postępowania karnego.

1.   Zmiana art. 37a KK

Zmiana przepisu art. 37a KK – z pozoru wydawać by się mogła niepozorna i jedynie kosmetyczna – skutkuje odejściem od prymatu kary wolnościowej w postaci grzywny i kary ograniczenia wolności na rzecz kary pozbawienia wolności.

Przepis w dotychczasowym brzmieniu umożliwiał sądowi wybór w zakresie rodzaju kary – w przypadku, gdy czyn był zagrożony karą nieprzekraczającą 8 lat pozbawienia wolności – pomiędzy właśnie karą izolacyjną a karami nieizolacyjnymi tj. grzywną i ograniczeniem wolności.

Przepis art. 37a KK natomiast w brzmieniu wprowadzonym Tarczą 4.0 zakłada, że możliwość wyboru rodzaju kary przez sąd ma miejsce jedynie wówczas, gdy tenże sąd uprzednio stwierdzi, iż w zasadzie hipotetycznie wymierzona kara pozbawienia wolności byłaby surowsza niż 1 rok, wówczas sąd ma prawo wyboru pomiędzy karami wolnościowymi a karą izolacyjną. Dodatkowo, w przypadku wyboru kar wolnościowych sąd jest zobligowany do jednoczesnego orzeczenia środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku. Taki dodatkowy obowiązek wymierzenia oskarżonemu w/w środków nie wynikał z dotychczasowej treści art. 37a KK. Wart uwagi jest fakt, że w niektórych przypadkach nie będzie możliwe nałożenie na oskarżonego środka karnego, środka kompensacyjnego czy przepadku, co w związku z dokonaną zmianą należałoby czytać jako odebranie sądowi prawa wyboru rodzaju wymierzanej kary i pozostawieniem jedynie kary izolacyjnej jako możliwej do wymierzenia.

W drodze zmiany art. 37a KK dokonano także zaostrzenia wymiaru kar wolnościowych, w przypadku, gdyby sąd zdecydowałby się na wymierzenie takowych oskarżonemu. W omawianej sytuacji, dotychczas dolną granicą kary grzywny było 10 stawek dziennych, natomiast po zmianie to minimum wynosi nie mniej niż 100 stawek dziennych. Podobnie do zaostrzenia doszło w zakresie kary ograniczenia wolności, gdzie jej „standardowa” minimalna wysokość wynosiła 1 miesiąc, zaś Tarcza 4.0 ten dolny próg kształtuje na poziomie 3 miesięcy. Zgodzić się należy, że „modyfikacja” istotnie zaostrza wymiar takich w/w kar.

Kolejną konsekwencją zmiany art. 37a KK jest zaostrzenie odpowiedzialności za wiele czynów zabronionych w ten sposób, iż dotychczas będąc zagrożonymi trzema alternatywnymi karami, w tym karami o charakterze wolnościowym – których to wyboru rodzaju mógł dokonać sąd na gruncie art. 37a KK – aktualną jedyną „dostępną” karą jest ta o charakterze izolacyjnym, a mianowicie kara pozbawienia wolności. Tytułem przykładu należy wskazać na przestępstwa w postaci: znieważenia Prezydenta RP, dokonania aborcji, błędu w sztuce lekarskiej.

Analiza skutków wprowadzonej zmiany, mając na uwadze zwłaszcza zasygnalizowane aspekty, prowadzi do jednoznacznego wniosku, iż Tarcza 4.0 pogłębia represyjność systemu prawa karnego.

2.   Wprowadzenie do katalogu czynów zabronionych kradzieży zuchwałej z art. 278a KK

W drodze uchwalenia przepisów Tarczy 4.0 wprowadzono do Kodeksu karnego nowy typ przestępstwa, a mianowicie tzw. kradzież zuchwałą, której granice zagrożenia karą zostały określone w granicach od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności. Zwrócić należy uwagę, że szeroko rozumiana „trudność” jaka się wiąże z nowym występkiem polega na określeniu, kiedy w zasadzie mamy do czynienia z takim zuchwałym występkiem. Mianowicie ustawodawca definiując kradzież zuchwałą posługuje się niedookreślonymi i ocennymi kategoriami jak „zachowanie wykazujące postawę lekceważącą lub wyzywającą wobec posiadacza rzeczy”, przy czym próżno jest szukać wyłożenia w przepisach Kodeksu karnego pojęć „postawy lekceważącej lub wyzywającej”. Oznacza to nic innego jak konieczność samodzielnego poszukiwania przez sąd odpowiedzi, kiedy to zachowanie sprawcy jakim zaostrzonym rygorom odpowiedzialności będzie odpowiadać, a kiedy będzie mogło zostać zakwalifikowane jako kradzież w typie podstawowym, której także wymiar kary jest niższy (od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności).

3.   Obostrzenie odpowiedzialności w stosunku do przestępstw przeciwko mieniu

Omawiana nowelizacja Kodeksu karnego wprowadziła również zmiany w obrębie art. 294 § 1 KK. Przepis ten funkcjonujący od lat w Kodeksie karnym przewiduje wyższy wymiar kary w przypadku, gdy sprawca dopuszcza się przestępstwa w stosunku do mienia znacznej wartości tj. o wartości przekraczającej 200 000 zł. W drodze nowelizacji doszło do poszerzenia katalogu przestępstw, gdzie możliwym stało się zaostrzenie odpowiedzialności ze względu na wartość mienia będącej przedmiot działania sprawcy. I tak, karą pozbawienia wolności od roku do 10 lat zagrożone są następujące występki, ponad te dotychczas objęte dyspozycją omawianej regulacji: kradzież zuchwała, zwrot bezprawnie zabranej rzeczy w zamian za korzyść majątkową, oszustwo komputerowe, zniszczenie mienia ruchomego, kradzież drzewa z lasu.

4.   Zmiany w zakresie orzekania kary łącznej

W drodze Tarczy 4.0 wprowadzono także zmiany w obrębie regulacji dotyczących możliwości i sposobu orzekania kary łącznej. Zdaniem praktyków nowelizacja w tym zakresie prowadzić będzie także do zaostrzenia wymiaru wymierzanych kar łącznych. Dodać należy, że dotychczas obowiązujące zasady regulujące zbieg przestępstw oraz łączenie kar i środków karnych zostały uchwalone w 2015 r., także krytyka środowiska prawniczego jest zasadniczo ukierunkowana na ponowną zmianę przepisów, które przecież nie tak dawno zostały ustanowione. Ponadto zmiana obszaru prawa karnego materialnego, który swą złożonością rodzi dużo problemów interpretacyjnych wśród praktyków zasługiwałaby na bardziej rozważną i przemyślaną niżeli tą dokonaną pod przykrywką walki z COVID-19.

Przepisy objęte omawianą nowelizacją weszły w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia ustawy, a zatem już funkcjonują w obowiązującym porządku prawnym.