Nowelizacja kodeksu spółek handlowych, która obowiązuje od 13 października 2022 roku, wprowadziła szereg istotnych zmian. Jedną z nich jest instytucja wiążącego polecenia, wydawanego przez spółkę dominującą spółkom zależnym.

🔹 Wiążące polecenie – możliwość odmowy jego wykonania

Polecenia takie mogą być wydawane jedynie w ramach grupy spółek, która – zgodnie z definicją zawartą  w art. 4 § 1 pkt 51 – obejmuje spółkę dominującą i spółkę albo spółki zależne, będące spółkami kapitałowymi, kierujące się zgodnie z uchwałą o uczestnictwie w grupie spółek wspólną strategią w celu realizacji wspólnego interesu (interes grupy spółek), uzasadniającą sprawowanie przez spółkę dominującą jednolitego kierownictwa nad spółką zależną albo spółkami zależnymi.

🔹 Czy spółka zależna może odmówić wykonania polecenia?

Skierowanie do spółki zależnej wiążącego polecenia nie oznacza samo przez się zobowiązania tej spółki do jego bezkrytycznego wykonania. O tym, czy polecenie zostanie wykonane decyduje zarząd spółki zależnej w formie uchwały – jednakże odmowa wykonania polecenia może nastąpić jedynie w oparciu o przesłanki wskazane w ustawie lub umowie albo statucie spółki zależnej. Uchwała o odmowie wykonania polecenia musi zostać uzasadniona.

🔹 Jakie są ustawowe przesłanki odmowy wykonania polecenia?

W art. 214 § 1 i 2 kodeksu spółek handlowych ustawodawca przewidział sytuacje, w których zarząd  spółki zależnej ma obowiązek odmówić wykonania polecenia.

Jednoosobowa spółka zależna (to jest spółka w której spółka dominująca jest jedynym udziałowcem/akcjonariuszem) powinna odmówić wykonania polecenia, jeśli jego wykonanie doprowadziłoby do jej niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością.

Spółka zależna inna niż jednoosobowa, zobowiązana jest do odmowy wykonania polecenia w dwóch sytuacjach: po pierwsze, jeśli jego wykonanie doprowadziłoby do jej niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością (czyli analogicznie jak spółka jednoosobowa), po drugie w przypadku uzasadnionej obawy, że polecenie jest sprzeczne z interesem spółki zależnej i wyrządzi jej szkodę, która nie będzie naprawiona w okresie dwóch lat od zdarzenia wyrządzającego szkodę.

🔹 Jak rozumieć interes spółki, którego naruszenie uzasadnia odmowę wykonania polecenia?

Interes spółki nie został zdefiniowany w kodeksie spółek handlowych. Zgodnie z wyrażonym w orzecznictwie poglądem interes spółki odpowiada interesom wszystkich grup jej wspólników z uwzględnieniem wspólnego celu określonego w statucie spółki. Nie może on być utożsamiany wyłącznie z interesem wspólnika większościowego (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21.06.2005 r., P 25/02; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.03.2002 r., II CKN 677/00; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5.11.2009 r. I CSK 158/09; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22.10.2009 r., III CZP 63/09). Sprzeczne z interesem spółki jest nie tylko uszczuplenie jej majątku spółki lub ograniczanie jej zysku, ale także działania godzące w dobre imię spółki lub jej organów, chroniących interesy osób trzecich kosztem interesów spółki, a także zagrażające jej bytowi (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8.03.2005 r., IV CK 607/04). Polecenie może godzić w interesy spółki przez pomniejszenie jej majątku z korzyścią dla wspólników, czy też uniemożliwienie spółce rozwoju prowadzonego przez nią przedsiębiorstwa na dotychczasowym polu aktywności gospodarczej. Może to mieć miejsce również w przypadku prowadzenia lub zamierzenia prowadzenia przez niektórych wspólników interesów konkurencyjnych wobec spółki, wyeliminowania spółki z określonej branży (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23.11.2006 r. I ACa 1373/06).

Biorąc pod uwagę fakt, iż trudno wyobrazić sobie wyrządzenie szkody spółce nie naruszające jej interesu, wydaje się, że uzasadniona obawa wyrządzenia spółce zależnej szkody, która nie będzie naprawiona w terminie, uzasadnia odmowę wykonania polecenie bez potrzeby osobnego badania czy interes spółki zostanie naruszony.

🔹 Czy spółka może odmówić wykonania polecenia ze względu na jego wady prawne?

W uzasadnieniu projektu ustawy z dnia 9 lutego 2022 r. o zmianie ustawy – kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2022 r. poz. 807) podkreślono, iż jako czynność prawna może ono być przedmiotem weryfikacji przez pryzmat art. 58 kodeksu cywilnego oraz badania w zakresie ich dotknięcia wadami prawnymi – może zatem okazać się nieważne, jeśli jest sprzeczne z ustawą albo ma na celu jej obejście lub jeśli narusza zasady współżycia społecznego. Ponadto może okazać się nieskuteczne, jeśli stanowi nadużycie prawa podmiotowego przez spółkę dominującą ze względu na sprzeczność ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego (art. 5 KC). Jednocześnie kodeks spółek handlowych nie przewiduje wprost możliwości odmowy wykonania polecenia ze względu na jego nieważność, czy wadliwość prawną.

Wydaje się jednak, iż polecenie, którego wykonanie stanowiłoby czyn niedozwolony, w tym w np. przestępstwo, przestępstwo skarbowe czyn, nieuczciwej konkurencji, z istoty rzeczy nie będzie wiązało spółki zależnej. Także w przypadku polecenia stanowiącego nieważną czynność prawną przyjąć należałoby, iż zarząd spółki zależnej nie jest nim związany.

W celu jednoznacznego rozwiązania powyższych dylematów można skorzystać z art. 214 § 3 kodeksu spółek handlowych, zgodnie z którym umowa albo statut spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek może przewidywać dodatkowe przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia. Odpowiednie zredagowanie zapisów umowy (statutu) spółki w przedmiocie odmowy wykonania polecenia ze względu na jego prawną wadliwość, umożliwiłoby zarządowi spółki zależnej zgodną z prawem „niesubordynację” wobec spółki dominującej.

🔹 Czy decyzję spółki zależnej o odmowie wykonania polecenia można zaskarżyć do sądu?

Decyzje w przedmiocie wykonania bądź niewykonania wiążącego polecenia podejmuje zarząd spółki zależnej w formie uchwały. Umożliwia to zaskarżenie takiej decyzji na drodze sądowej. Sąd Najwyższy uznał bowiem, że  „uchwały zarządu, rady nadzorczej i komisji rewizyjnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz uchwały zarządu i rady nadzorczej spółki akcyjnej podlegają zaskarżeniu w drodze powództwa o ustalenie (art. 189 KPC) w związku z art. 58 KC”  (Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18.09.2013 r. III CZP 13/13). Uchwała taka może zostać skutecznie zakwestionowana przed sądem jeśli jest sprzeczna z ustawą, ma na celu obejście ustawy albo narusza zasady współżycia społecznego. Do skutecznego zaskarżania uchwały organu spółki niezbędne jest posiadanie interesu prawnego.

Maciej Szwejda, radca prawny